Γκιαούρηδες εναντίον άπιστων: «Εθνόμετρο» μίσους σε ελληνικά και τουρκικά λογοτεχνικά βιβλία

ΜΙΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΑ ΜΕΛΕΤΗ

Της Χαράς Καλημέρη
Με εξαιρετικά μελανά χρώματα παρουσιάζουν τα παιδικά λογοτεχνικά βιβλία, ελληνικά και τουρκικά, την εικόνα του «Άλλου». Βάρβαρος, βίαιος, αιμοβόρος. Απολίτιστος, σαδιστής, βρόμικος. Είναι μερικοί μόνο από τους χαρακτηρισμούς που οι Τούρκοι αποδίδουν στους Έλληνες και οι Έλληνες στους Τούρκους ακόμα και σε περιόδους χωρίς πολεμικές συγκρούσεις.
Η κάθε πλευρά καταγγέλλει τον «Άλλο» για απάνθρωπη συμπεριφορά, λεηλασίες, βίαιες αλλαγές θρησκευτικής πίστης και πολλά ακόμη περιστατικά βαρβαρότητας. Πόσο όλα αυτά μπορούν να «δηλητηριάσουν» συνειδήσεις και μάλιστα σε μια ηλικία τόσο καθοριστική όσο είναι η παιδική;
Το θέμα αυτό πραγματεύεται έρευνα σε 120 παιδικά λογοτεχνικά βιβλία, ελληνικά και τουρκικά, που διενήργησε η κα Εσρά Οζσουέρ, η οποία έχει σπουδάσει Ελληνική Γλώσσα στο πανεπιστήμιο της Άγκυρας και από το 1999 «μοιράζεται» μεταξύ Αθήνας και Κωνσταντινούπολης. Η κ. Οζσουέρ πραγματοποίησε τη διδακτορική διατριβή της στο Πάντειο Πανεπιστήμιο με επιβλέποντα καθηγητή τον κ. Δημήτρη Χριστόπουλο και τη βοήθεια της αναπληρώτριας υπουργού Παιδείας, κ. Σίας Αναγνωστοπούλου, η οποία δεν έχει διστάσει στο παρελθόν να δηλώσει ότι «πρέπει να πάψει να μπαίνει σε καλούπια εθνόμετρου η έρευνα και η άποψη των επιστημόνων για την Ιστορία και όπως αυτή διδάσκεται στο σχολείο».

Και στη λογοτεχνία, όμως, φαίνεται πως η Ιστορία προσεγγίζεται με «εθνόμετρο». Χαρακτηριστικό είναι ότι η χειρότερη εικόνα αγριότητας αποδίδεται για μεν τον Τούρκο στην περίοδο της Επανάστασης του 1821, για δε τον Έλληνα στην περίοδο της Μικρασιατικής Εκστρατείας του 1919-1922. «Αυτό προφανώς δεν είναι συμπτωματικό. Στην επιλογή αυτή των συγγραφέων βαρύνει το γεγονός ότι το 1821 για τους Έλληνες και το 1922 για τους Τούρκους αποτελούν το ιστορικό ορόσημο της συγκρότησης έθνους-κράτους, η στιγμή δηλαδή οπότε το κάθε έθνος αποκτά κρατική υπόσταση για να προστατευτεί από το μίσος και την επιβουλή των γειτόνων του», αναφέρεται στη διατριβή.
Παράλληλα, σημαντική για τους συγγραφείς είναι η υπογράμμιση του τιμημένου παρελθόντος της μίας πλευράς έναντι της ηθικής και πολιτισμικής κατωτερότητας της άλλης πλευράς. Άλλωστε η διαφορετική θρησκευτική πίστη χρησιμοποιείται ως μειωτικός χαρακτηρισμός στα παιδικά βιβλία: gavur (γκιαούρηδες) αποκαλούν οι Τούρκοι τους Έλληνες και άπιστους χαρακτηρίζουν οι Έλληνες τους Τούρκους.

Πρότυπα για τους αναγνώστες αποτελούν δε, οι μικροί πατριώτες-πολεμιστές. Για παράδειγμα υπάρχουν δημοφιλή παιδικά βιβλία όπως το «Ένα τουρκόπουλο στην Αμερική», όπου ένα μικρό Τουρκόπουλο ταξιδεύει μόνο του στην Αμερική για να συναντήσει τον πατέρα του και επιβιώνει μέσα σε αντίξοες συνθήκες. Αντίστοιχα βιβλία υπάρχουν και στην ελληνική παιδική λογοτεχνία όπως ο «Μικρός Ήρως», όπου ένα ελληνόπουλο με τους μικρούς φίλους του αναπτύσσει δράση ενάντια στους κατακτητές και συμβάλλει στην απελευθέρωση της πατρίδας.
Λίγες είναι, στα παιδικά βιβλία οι εξαιρέσεις από τον κανόνα που θέλει τον «Άλλο» να εμφανίζεται ως εχθρός. Τέτοια παραδείγματα είναι τα βιβλία «Συννεφιάζει» του Μενέλαου Λουντέμη και «Ali ve Manoli» της Ulkun Tansel στα οποία η φιλία καταπραΰνει τις διαφορές και τις αντιπαλότητες. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα από το βιβλίο «Συννεφιάζει» του Μενέλαου Λουντέμη το οποίο αποτελεί και τον επίλογο της διατριβής: «Απ’ τη άλλη πια μέρα είχα ένα σύντροφο στη δουλειά, σύντροφο στο κουβεντολόι, στο ψωμί και στο προσφάι. Ο Σουκρής ήταν ένας αληθινός αρκαντάσης (φίλος, αδερφός...), που μια φορά του έδωσα δύο ψίχουλα και κείνος μου έδωσε ολάκερη ψυχή»...

Εσρά Οζσουέρ

Αποψη της Εσρά Οζσουέρ ερευνήτριας, καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης
Βάζω ένα λιθαράκι στις σχέσεις των δύο λαών
«Σκοπός της έρευνας είναι η επισήμανση, η ανάλυση και η αξιολόγηση της εικόνας του Άλλου όπως προβάλλεται μέσα από τα βιβλία μυθοπλασίας για παιδικό κοινό ελληνικά και τουρκικά. Επιχειρείται να διερευνηθεί ο μηχανισμός πρόσληψης της εικόνας του Άλλου από τους μικρούς αναγνώστες σε κάθε μια από τις δύο χώρες. Αυτός που επιχειρεί να περιγράψει την ταυτότητα και να φιλοτεχνήσει την εικόνα του Άλλου δεν κάνει τίποτα διαφορετικό από το να προβάλει στον Άλλο τα δικά του χαρακτηριστικά. Αυτό σημαίνει ότι κάθε έρευνα για τον Άλλο είναι μια έρευνα για τον εαυτό μας.
Είναι προφανές ότι στις μέρες μας η έξαρση της βίας, η ξενοφοβία και ο ρατσισμός μαζί με την αναβίωση φαινομένων εθνικισμού και θρησκευτικού φανατισμού, κάνουν επιτακτική ανάγκη την ανάπτυξη της φιλίας, της συνεργασίας και της καλής γειτονίας ανάμεσα στους λαούς. Η λογοτεχνία, ιδιαίτερα η παιδική λογοτεχνία, μπορεί να γίνει μια σπουδαία γέφυρα για τη γνωριμία των δύο λαών. Αν με τη διδακτορική αυτή διατριβή μπορούσε να μπει ένα μικρό λιθαράκι στην οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης και κατανόησης ανάμεσα στους δύο λαούς, κάτι τέτοιο θα ξεπερνούσε κατά πολύ τις προσδοκίες μου. Θα ήταν βεβαίως ένα μικρό γεφυράκι. Αλλά επί του προκειμένου, αν το γεφύρι είναι μικρό ή μεγάλο, είναι κάτι που έχει σημασία, πλην όμως μικρή. Το ζήτημα είναι αλλού: «μικρό γεφύρι, μεγάλο γεφύρι, κάποιος θα περάσει» όπως λέει και μια παροιμία, κοινή και στους δύο λαούς.
Ειρήσθω εν παρόδω, τα τελευταία χρόνια παρατηρώ σημαντικές αλλαγές στις σχέσεις και ουσιαστική βελτίωση του κλίματος ανάμεσα στους δύο λαούς. Τα στερεότυπα εξακολουθούν να υπάρχουν, όμως σταδιακά εξασθενούν.
Με την ιδιότητα του πανεπιστημιακού, εξετάζω σε γεγονότα της κοινής ιστορικής πορείας των δύο λαών και τις διαφορετικές όψεις της ιστορίας για την κάθε πλευρά».
ΠΗΓΗ: