Του Νίκου Τσούλια*
Η «στιγμή» κατά την οποία αναδύθηκε η σκέψη
του ανθρώπου είναι κατ’ ουσία στιγμή δυνατότητας ερμηνειών και
εξηγήσεων των όσων συμβαίνουν στη φύση ή των όσων ανακαλύπτουμε
δημιουργώντας εμείς γεγονότα και πράγματα. Πρόκειται για την αυγή του
ορθολογισμού, για την κοσμοθεωρία που ισχυρίζεται ότι ο κόσμος είναι
κατανοητός και η λογική του ανθρώπου μπορεί να τον εξηγήσει.
Η κατάκτηση αυτής της κοσμοαντίληψης που
ισχυριζόταν και βασιζόταν στο ερμηνεύσιμο της φύσης και του κόσμου
απελευθέρωσε τη σκέψη μας από τη μαγεία και τη δεσποτική τουλάχιστον
μορφή των θρησκειών. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός άλλωστε που ο
ορθολογισμός γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα, γιατί – εκτός των άλλων – εδώ
οι θεοί είχαν ανθρωπομορφισμό και εκτός της αθανασίας τους και της
παντοδυναμίας τους είχαν και ανθρώπινη φύση!
Η ίδια η σκέψη μας λοιπόν
είναι διαρκής και
αέναη λειτουργία αναζήτησης των αιτιών πραγμάτων και καταστάσεων. Ακόμα
και τα όνειρά μας και οι φαντασιώσεις μας πλέκονται με έναν ιστό δικής
μας ακόμα και αυθαίρετης ή μαγικής ερμηνείας. Αλλά σε τι συνίσταται ό,τι
προσδιορίζουμε ως γνώση και ως μάθηση; Δεν είναι μια συνεχής και
αλυσίδα διαδοχικών ερμηνειών – δηλαδή εύρεσης των αιτιών; Όλη η
προσπάθεια του πολιτισμού μας να κατακτήσει κάθε γωνιά και κάθε έκφραση
του χωροχρόνου δεν γίνεται με βάση την αιτία κάθε στοιχείου του;
Γνωρίζουμε ότι η κατασκευή απλών εργαλείων από
τα πρώτα βήματα της ανθρωποποίησης του είδους μας συνέργησε στην
ανάπτυξη του εγκεφάλου μας και της νόησής μας και αντιστρόφως η
μετεξέλιξη και η διαρκής εξέλιξη της σκέψης μας έδινε τη δυνατότητα για
ακόμα πιο πολύπλοκα και πιο αποτελεσματικά εργαλεία. Έτσι, η σκέψη των
πρωτόγονων να κάνουν πιο αιχμηρά τα λίθινα εργαλεία τους ουσιαστικά
επέφερε μια «αναστροφή» της αιτιότητας. Με βάση το επιθυμητό αποτέλεσμα
διαμόρφωνε την αιτία που θα το δημιουργούσε. Με σχετικά ανάλογο τρόπο
αναπτύσσεται και η σκέψη του μικρού παιδιού και με τη μέθοδο της απλής
δοκιμασίας και της διακρίβωσης των δύο πόλων του δίδυμου «σωστό – λάθος»
κατανοεί το πώς μια ενέργειά του έχει το «άλφα» αποτέλεσμα και αυτός ο
μηχανισμός μετασχηματίζεται στη συνέχεια ως μηχανισμός μάθησης κάθε
στοιχείου της εμπειρίας του.
Βέβαια από ένα σημείο και μετά ο άνθρωπος
κατασκεύαζε και έργα για την αισθητική του απόλαυση και για την προαγωγή
της ομορφιάς και όχι μόνο για μια στενή χρησιμοθηρική λειτουργία. Αυτό
σήμαινε ένα καινούργιο άλμα στη πολιτιστική του ανέλιξη αλλά και στην
ανάδυση της αφαιρετικής του σκέψης και του θεωρητικού του στοχασμού. Σε
κάθε περίπτωση, συνέδεε αυτό που δημιουργούσε με κάποιο αποτέλεσμα, με
κάποια στόχευση. Επρόκειτο για την θεώρηση της αιτιότητας.
Η αναζήτηση της αρχικής αιτίας, της αιτίας των
πάντων είναι φυσικά το μείζον φιλοσοφικό και επιστημονικό πρόβλημα – που
ίσως και να μην επιδέχεται οριστική απάντηση αλλά απλώς να επιζητεί την
προσωρινή προσέγγιση – γέννημα των εκάστοτε εποχών και περιόδων του
πολιτισμού μας. Ωστόσο, η θρησκευτική εκδοχή θεωρεί ως την αιτία των
αιτιών, αιτία των πάντων τον Θεό – ως δείγμα και έκφραση της πίστης όμως
και όχι μιας κάποιας λογικής ερμηνείας. Παράλληλα η επιστήμη εκτιμά ότι
από το «τίποτα» μπορεί να δημιουργηθούν τα πάντα – κάτι που τονίζει
στις ημέρες μας πιο έντονα η Φυσική και η μεγάλη της μορφή, ο Στίβεν
Χώκινγκ. Μια ανάλογη θεώρηση είχαν οι αρχαίοι Έλληνες στην γενική
αντίληψή τους περί δημιουργίας του Κόσμου (της τάξης και της αρμονίας)
από το Χάος (της πλήρους αταξίας).
Αν το μυαλό του ανθρώπου είναι διαρκώς ανήσυχο
και δελεάζεται από τις ακρώρειες της σκέψης του, οφείλεται στο παιχνίδι
της αιτιότητας. Γιατί θέλει να εξηγεί τα πάντα. Αλλά κάθε εξήγηση
απαιτεί τη δική της εξήγηση και κάθε αιτία διαμορφώνει ένα αποτέλεσμα
που στη συνέχεια το αποτέλεσμα αυτό είναι αιτία για κάποιο άλλο
αποτέλεσμα και έτσι έχουμε ένα κυνηγητό της σκιάς μας, ένα κυνηγητό
δημιουργίας του πολιτισμού μας και σοβαρού επηρεασμού της ίδιας της
εξέλιξής μας – ακόμα και της βιολογικής – μέσα από τα τόσα και τόσα
πεδία της επιστήμης, της φιλοσοφίας και της τεχνολογίας. Έχει μεγάλη
σημασία να τονισθεί η χαρά και η συναισθηματική ευφορία ακόμα και η
πνευματική έκσταση που νιώθει κάθε άνθρωπος όταν ερμηνεύει – δηλαδή
βρίσκει την αιτία – ένα ζήτημα που τον απασχολεί. Είναι μια κατάκτηση
και μια δημιουργία, γιατί όλη αυτή η τελετουργία αποτελεί την
καλλιέργεια του πνεύματος, την απελευθέρωση του ανθρώπου.
«Καλύτερα να γνωρίζω την αιτία ενός πράγματος,
παρά να είμαι βασιλιάς στους Πέρσες», τόνιζε ο μεγάλος μας φιλόσοφος
Δημόκριτος, ο εμπνευστής της ατομικής θεωρίας και ένας στυλοβάτης της
φυσικής φιλοσοφίας. Και απ’ αυτή την απαρχή κάνει το ταξίδι της
αιτιότητας η ανθρώπινη σκέψη και γράφεται η ιστορία μας…
*Ο Νίκος Τσούλιας είνια πρώην πρόεδρος της ΟΛΜΕ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου